Πρόσφατα δόθηκε στη δημοσιότητα από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων για διαβούλευση το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης της Προγραμματικής Περιόδου 2014-2020. Στη διαβούλευση αυτή παρουσιάζονται:
α) η εθνική στρατηγική Αγροτικής Ανάπτυξης,
β) η ανάλυση των πλεονεκτημάτων, των αδυναμιών, των ευκαιριών και των απειλών (SWOT) και ο προσδιορισμός των αναγκών της εθνικής Αγροτικής Ανάπτυξης και
γ) τα μέτρα/δράσεις που θα περιλαμβάνονται στο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης.
Αναφορικά με την Εθνική Στρατηγική Αγροτικής Ανάπτυξης, ας δούμε κάποια σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος.
Περιγραφή της Στρατηγικής
Βασικές αρχές της αγροτικής ανάπτυξης την περίοδο 2014-2020 αποτελούν η οικονομική και περιβαλλοντική αειφορία, η προώθηση της κοινωνίας της γνώσης ως δομικού στοιχείου της καινοτόμου επιχειρηματικότητας, η εξωστρέφεια, η απασχόληση και η κοινωνική συνοχή.
Βάσει των ανωτέρω το όραμα για την αγροτική ανάπτυξη, είναι «Ολοκληρωμένη ανάπτυξη και βιώσιμη ανταγωνιστικότητα του αγροτικού χώρου», με βασικό όχημα την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του αγροδιατροφικού συστήματος και την ανάδειξη του πολυλειτουργικού χαρακτήρα των αγροτικών περιοχών. Η επίτευξη του οράματος για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη και τη βιώσιμη ανταγωνιστικότητα του αγροτικού χώρου, συμβάλλει και στους τρείς στόχους της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» για μια έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη.
Η στρατηγική διαρθρώνεται γύρω από δύο αλληλένδετους και συμπληρωματικούς στόχους, που στοχεύουν στην άμβλυνση των επιπτώσεων της μακροχρόνιας ύφεσης, λόγω της υφιστάμενης οικονομικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής, καθώς επίσης και των γενικότερων δεσμεύσεων που έχει αναλάβει η χώρα για την δημοσιονομική εξυγίανση και την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης.
Οι στρατηγικοί στόχοι για την επίτευξη του οράματος είναι οι ακόλουθοι:
- Μετάβαση σε ένα ισχυρό, αειφόρο αγρο-διατροφικό σύστημα και
- Αύξηση της «προστιθέμενης» αξίας των αγροτικών περιοχών.
Οι στρατηγικοί στόχοι εξειδικεύονται παρακάτω.
1ος Στρατηγικό Στόχος: Μετάβαση σε ένα ισχυρό, αειφόρο αγρο-διατροφικό σύστημα
Μέσω του παρόντος στρατηγικού στόχου επιδιώκεται ένα διττό αποτέλεσμα. Αφενός η ενδυνάμωση της σχέσης του αγροτικού τομέα με αυτόν της μεταποίησης/τυποποίησης των αγροτικών προϊόντων και των καταναλωτών, έτσι ώστε να υπάρξουν οι συνθήκες δημιουργίας ενός ισχυρού και ανταγωνιστικού αγρο-διατροφικού συστήματος, και αφετέρου η αειφορία ενός τέτοιου συστήματος.
Ο παρόν στρατηγικός στόχος διαρθρώνεται σε δύο κύριες επενδυτικές προτεραιότητες:
- Δημιουργία ισχυρού και ανταγωνιστικού αγρο-διατροφικού συστήματος, μέσω της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας και της δημιουργίας ή/και διατήρησης βιώσιμων θέσεων εργασίας στην ύπαιθρο.
- Προαγωγή της αειφορίας του αγρο-διατροφικού συστήματος και των αγροτικών περιοχών, ήτοι ολοκληρωμένη διαχείριση των φυσικών πόρων, του περιβάλλοντος και του κλίματος στην ύπαιθρο.
Οι επενδυτικές αυτές προτεραιότητες αναλύονται παρακάτω.
1η Επενδυτική Προτεραιότητα: Δημιουργία ισχυρού και ανταγωνιστικού αγρο-διατροφικού συστήματος, μέσω της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας και της δημιουργίας ή/και διατήρησης βιώσιμων θέσεων εργασίας στην ύπαιθρο
Η πρώτη επενδυτική προτεραιότητα περιλαμβάνει παρεμβάσεις μέσω του ΠΑΑ 2014-2020 που αφορούν στις εισροές στα διάφορα επίπεδα του συστήματος (ανθρώπινο δυναμικό, μηχανολογικό εξοπλισμό, τεχνολογία), στις διαδικασίες και στις εκροές (τελικό προϊόν) του αγρο-διατροφικού συστήματος.
Η πρώτη αυτή επενδυτική επιλογή επιτυγχάνεται μέσα από τρεις αλληλένδετους ειδικούς στόχους:
- Ανταγωνιστική παραγωγή αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, η οποία στοχεύει στα:
- Αγρο-διατροφικά προϊόντα με εξαγωγικό χαρακτήρα και θετικές επιπτώσεις στο εμπορικό ισοζύγιο των αγροτικών προϊόντων.
- Αγρο-διατροφικά προϊόντα που έως σήμερα διαμορφώνουν αρνητικό εμπορικό ισοζύγιο των αγροτικών προϊόντων (κτηνοτροφικά προϊόντα κυρίως βόειο και χοιρινό κρέας καθώς και αγελαδινό γάλα, ζωοτροφές).
- Τοπικά προϊόντα ποιότητας με μικρό όγκο παραγωγής και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που προορίζονται είτε για εσωτερική κατανάλωση, είτε για εξαγωγή σε στοχευμένες μικρές ή ειδικές καταναλωτικές αγορές (niche markets).
- Βασικά αγροτικά και αγρο-διατροφικά προϊόντα. Αφορά κυρίως προϊόντα τα οποία παράγονται σε μεγάλη κλίμακα, κυρίως στις πεδινές αγροτικές περιοχές και χρησιμοποιούνται-καταναλώνονται ευρέως στην εγχώρια ή διεθνή αγορά.
- Αναβάθμιση του ανθρώπινου κεφαλαίου και ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, η οποία σχετίζεται με:
- Την πληθυσμιακή ανανέωση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα, την προσέλκυση νέων ανθρώπων και τη διαμόρφωση ενός ευνοϊκού πλαισίου για την άσκηση επιχειρηματικής δραστηριότητας στις αγροτικές περιοχές, με στόχο την δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης και
- Την αναβάθμιση των δεξιοτήτων μέσω της κατάρτισης και την συμβουλευτική υποστήριξη των απασχολούμενων στην πρωτογενή τομέα.
- Ενίσχυση της αλυσίδας αξίας των αγρο-διατροφικών προϊόντων, ο οποίος ειδικός στόχος σχετίζεται με:
- Την προώθηση της καινοτομίας.
- Τη βελτίωση της θέσης του παραγωγού στην εφοδιαστική αλυσίδα.
- Τη στροφή στην παραγωγή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας με σημαντικά χαμηλότερο περιβαλλοντικό και κλιματικό αποτύπωμα. Σημειώνεται ότι η παραγωγή πιστοποιημένων και βιολογικών προϊόντων καθώς και προϊόντων με χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα αυξάνει την προστιθέμενη αξία αυτών, ενισχύοντας ταυτόχρονα και την ανταγωνιστικότητα.
Επισημαίνεται, ακόμη, ότι η μεταστροφή σε μία οικονομία της γνώσης διαχέεται εγκάρσια σε όλους τους στρατηγικούς στόχους και τις επενδυτικές επιλογές του προγράμματος, όπως στο περιβάλλον, στην κλιματική αλλαγή, στην τοπική ανάπτυξη, κ.λπ., εγγράφεται όμως σε αυτή την επενδυτική επιλογή για να σηματοδοτήσει τη βαρύτητα που θα έχει η γνώση, η καινοτομία και οι συμβουλευτικές υπηρεσίες στην επίτευξη ενός ανταγωνιστικού αγρο-διατροφικού συστήματος.
2η Επενδυτική Προτεραιότητα: Προαγωγή της αειφορίας του αγρο-διατροφικού συστήματος και των αγροτικών περιοχών, ήτοι ολοκληρωμένη διαχείριση των φυσικών πόρων, του περιβάλλοντος και του κλίματος στην ύπαιθρο
Η δεύτερη επενδυτική προτεραιότητα αφορά κυρίως παρεμβάσεις στους φυσικούς πόρους, στο περιβάλλον και στη διατήρηση των ορίων πέραν των οποίων το σύστημα γίνεται ασταθές. Η δεύτερη προτεραιότητα περιλαμβάνει και την αειφόρο ανάπτυξη και διαχείριση των δασικών συστημάτων.
Για να επιτευχθεί η αειφορία του αγρο-διατροφικού συστήματος αλλά και η αειφόρος ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών, το ΠΑΑ 2014-2020 θα παρέμβει, στο σύνολο των αγροτικών περιοχών, έτσι ώστε να:
- Προαχθεί η αποδοτική χρήση, στο διηνεκές και η διατήρηση των πόρων της γεωργίας (φυσικοί, γενετικοί, κ.λπ.).
- Διατηρηθεί η βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα που επηρεάζονται από το αγρο-διατροφικό σύστημα και να προωθηθεί η ευζωία του ζωικού κεφαλαίου.
- Ενσωματωθούν οι αρχές της «βιοοικονομίας» στις αγροτικές περιοχές.
- Μετριαστούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα διάφορα υποσυστήματα του αγρο-διατροφικού συστήματος και των λοιπών συστημάτων των αγροτικών περιοχών.
- Προσαρμοστούν τα υποσυστήματα που απαρτίζουν το αγρο-διατροφικό σύστημα αλλά και τα λοιπά οικοσυστήματα των αγροτικών περιοχών στην κλιματική αλλαγή.
Σημαντική είναι και η ενσωμάτωση και χρήση της κατάρτισης, της έρευνας και της καινοτομίας για την προστασία του περιβάλλοντος, το μετριασμό και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή.
Η δεύτερη αυτή επενδυτική προτεραιότητα επιτυγχάνεται μέσα από δύο αλληλένδετους ειδικούς στόχους:
- Προστασία και διαχείριση των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας στη γεωργία και δασοπονία.
- Μετριασμός και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή.
Πιο αναλυτικά όσον αφορά στον πρώτο ειδικό στόχο, η ολοκληρωμένη διαχείριση των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος και κυρίως όσον αφορά στα ύδατα, θα γίνει με βάση τις ανάγκες των διαχειριστικών σχεδίων των λεκανών απορροής και των περιοχών Natura 2000. Σε λεκάνες απορροής, όπου το πρόβλημα εστιάζεται στην απόληψη και χρήση νερού, το σχέδιο διαχείρισης δύναται να περιλαμβάνει εμπλουτισμό και συγκράτηση νερού με αναδασώσεις, προστασία δασών, διευθετήσεις χειμάρρων και ολοκληρωμένη διαχείριση βοσκοτόπων, συντήρηση δικτύων άρδευσης και στράγγισης, επενδύσεις αποδοτικής χρήσης του νερού στην εκμετάλλευση και υιοθέτηση ανθεκτικών στη ξηρασία καλλιεργειών. Σε περιοχές Natura 2000, κοντά σε υδάτινους αποδέκτες, θα δοθεί έμφαση στη βιολογική γεωργία, κ.λπ. Στον ίδιο στόχο εντάσσονται και ενέργειες για την προστασία-διάσωση των εγχωρίων φυλών και ποικιλιών, στα πλαίσια της βιοποικιλότητας.
Αναφορικά με τον δεύτερο ειδικό στόχο, τα δάση αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο του περιβάλλοντος, επηρεάζουν τη γεωργική παραγωγή και επηρεάζονται από αυτή. Τα δασικά οικοσυστήματα (δάση και δασικές εκτάσεις) έχουν πολλαπλές λειτουργίες και παρέχουν πολλές υπηρεσίες που είναι ουσιαστικές για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών και τη διατήρηση των φυσικών οικοσυστημάτων. Η κλιματική αλλαγή θέτει σε κίνδυνο την ικανότητα προσαρμογής των δασικών οικοσυστημάτων, ακόμη και την ίδια την ύπαρξή τους.
Η έννοια της «βιώσιμης διαχείρισης» επιτρέπει τη συμφιλίωση της παραγωγής με την προστασία των δασών, με σκοπό την εξασφάλιση της συνέχισης των λειτουργιών τους (οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών) και μάλιστα χωρίς να διακυβεύεται η ικανοποίηση των απαιτήσεων των μελλοντικών γενεών. Το αγρο-διατροφικό σύστημα δεν είναι μόνο αποδέκτης των δασοκομικών παρεμβάσεων (προστασία εδαφικών πόρων και νερού) αλλά η δραστηριότητα του συστήματος επηρεάζει με τη σειρά της τα πεδινά δάση και κυρίως τα περιαστικά δάση, τα παραποτάμια δάση και τις δασικές εκτάσεις σε εκβολές περιοχών Ramsar ή/και παραθαλάσσιες περιοχές που έχουν σημαντική συνεισφορά στα ενδιαιτήματα κα τη βιοποικιλότητα. Συγχρόνως, υπάρχει και η περιβαλλοντική-παραγωγική διάσταση της σχέσης δασών και γεωργίας είτε με συνδυασμό μεταξύ τους, είτε με την υποστήριξη των εκτατικών συστημάτων ζωικής παραγωγής σε δασικές εκτάσεις (δάση, δασικά διάκενα, λιβαδικές εκτάσεις, κ.λπ.). Ιδιαίτερα για την ελληνική δασοπονία, σημαντική είναι η αύξηση της έκτασης των δασών και δασικών εκτάσεων, προκειμένου να διατηρηθούν αλλά και να αυξηθούν τα αποθέματα άνθρακα ώστε να μετριαστεί το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής.
2ος Στρατηγικό Στόχος: Αύξηση της «προστιθέμενης» αξίας των αγροτικών περιοχών
Η έννοια της Αγροτικής Ανάπτυξης συνδέεται άμεσα με την προώθηση της ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών, καθώς η αύξηση της προστιθέμενης αξίας τους αφενός συμβάλλει και επηρεάζεται άμεσα από τη βιωσιμότητα του αγρο-διατροφικού συστήματος που εδράζεται εκεί, αφετέρου και κυριότερα, ενσωματώνει την χωρική πολυτομεακή και ολοκληρωμένη προσέγγιση αποσκοπώντας στην εν γένει βελτίωση της ποιότητας ζωής και του ενδογενούς αναπτυξιακού δυναμικού των περιοχών αυτών, συμπεριλαμβανομένης της εφαρμογής σχετικών τοπικών προγραμμάτων Στρατηγικών Τοπικής Ανάπτυξης με την πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (CLLD).
Η επίτευξη του δεύτερου στρατηγικού στόχου συντελείται μέσα από την επενδυτική προτεραιότητα της Δημιουργίας Βιώσιμων και Πολυ-λειτουργικών Αγροτικών περιοχών. Πιο αναλυτικά οι αγροτικές περιοχές είναι πολύ-λειτουργικές παρέχοντας:
α) ποικίλα αγροτικά προϊόντα, τα οποία καταναλώνονται τόσο σε αυτές όσο και στις αστικές περιοχές,
β) δημόσια αγαθά όπως τα αγροτικά και δασικά τοπία, τα φυσικά και δασικά οικοσυστήματα, η βιοποικιλότητα στις καλλιεργούμενες εκτάσεις, οι φυσικοί πόροι όπως το νερό και τα εδάφη, η προστασία του περιβάλλοντος, κ.λπ.,
γ) αναψυχή και τουρισμό,
δ) χώρους κατοικίας,
ε) οικονομικές δραστηριότητες έντασης γνώσεων και εμπειρίας.
Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσονται σύνθετες και αλληλεπιδρώσες σχέσεις μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών, με τις δεύτερες να ασκούν ολοένα και μεγαλύτερες πιέσεις στις αγροτικές περιοχές αλλά και να παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στη βιωσιμότητα των αγροτικών κοινωνιών. Στόχος είναι, μέσω των παρεμβάσεων για την αντιμετώπιση των χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων στις αγροτικές περιοχές (π.χ. πρόσβαση σε πόρους και πληροφορίες, αντιμετώπιση φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού), να αυξηθούν η ελκυστικότητα και η πολύ-λειτουργικότητα των αγροτικών περιοχών και οι κάτοικοι της υπαίθρου να αποτελέσουν ένα «δυναμικό κομμάτι» της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, συνεισφέροντας στην ευρύτερη οικονομική ανάπτυξη της χώρας αλλά και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής και διακυβέρνησης για τις ίδιες.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η επενδυτική επιλογή αναπτύσσεται μέσω τριών αλληλοσυμπληρούμενων ειδικών στόχων:
- Παροχή βασικών υπηρεσιών και ποιότητας ζωής στις περιοχές της υπαίθρου.
- Διαφοροποίηση της οικονομικής βάσης και δημιουργία θέσεων απασχόλησης στις περιοχές της υπαίθρου.
- Ενίσχυση του κοινωνικού ιστού στις αγροτικές περιοχές.
Πιο αναλυτικά, η δημιουργία βιώσιμων περιοχών στην ύπαιθρο προϋποθέτει ένα ελάχιστο επίπεδο παροχής βασικών υπηρεσιών (κοινωνικές υπηρεσίες, πρόσβαση σε δημόσια αγαθά, βελτίωση μέσων επικοινωνίας) και ποιότητας ζωής (αναψυχή, ελάχιστη όχληση, δομημένο περιβάλλον, πολιτισμό, κ.λπ.), που συνεπάγεται την εξασφάλιση των σχετικών υποδομών και κυρίως όσων σχετίζονται με την ανάπτυξη των ΤΠΕ (ευρυζωνικά δίκτυα). Επιπλέον, στα πλαίσια της στρατηγικής θα υποστηριχθούν ενέργειες (ενίσχυση ίδρυσης ή εκσυγχρονισμού επιχειρήσεων και κεφάλαιο κίνησης για τις νέες επιχειρήσεις) για τη διαφοροποίηση της οικονομίας της υπαίθρου και τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης. Επιπρόσθετα, τόσο η παρούσα οικονομική κρίση όσο και ο απομονωτισμός (φυσικός, κοινωνικός) θέτουν ως βασική κατεύθυνση την ενδυνάμωση του κοινωνικού ιστού των κοινωνιών της υπαίθρου μέσω δράσεων ενίσχυσης σχετικά με την κοινωνική ενσωμάτωση και καταπολέμηση της φτώχειας, μέσω της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης και βασικών υπηρεσιών, ειδικά για ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού της υπαίθρου (γυναίκες, νέοι, ευπαθείς κοινωνικές ομάδες). Σε σχέση με την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής και ιστού στις αγροτικές περιοχές, μεγάλο ρόλο παίζει η συμπληρωματικότητα των δράσεων με δράσεις του ΕΚΤ (π.χ. κοινωνική ένταξη, κοινωνική επιχειρηματικότητα).
Υπογραμμίζεται ιδιαίτερα ότι η Τοπική Ανάπτυξη με την πρωτοβουλία των Τοπικών Κοινοτήτων (CLLD)/LEADER, αποτελεί διακριτή προσέγγιση, η οποία καλείται να υποστηρίξει κατεξοχήν δράσεις του παρόντος Στρατηγικού Στόχου, σχετικά με τη βιωσιμότητα και τη πολύ-λειτουργικότητα των αγροτικών περιοχών, ως προσέγγιση «από κάτω προς τα πάνω».