Τον τελευταίο καιρό, με αφορμή τις αυτοδιοικητικές εκλογές του ερχόμενου Μαΐου, έχει αρχίσει και διαφαίνεται, μέσα από διάφορα δημοσιεύματα του τοπικού έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου, μια πρώτη ενεργοποίηση μεμονωμένων υποψηφίων ή συνδυασμών οι οποίοι κάνουν μια πρώτη προσπάθεια βολιδοσκόπησης της κατάστασης σχετικά με την συμμετοχή τους ή όχι ως υποψηφίων για τον πρώτο βαθμό της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Αναφορικά με αυτό το ζήτημα μια από τις διαφορετικότητες που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, τόσο από τους πολίτες όσο και από τους επίδοξους υποψηφίους, είναι το γεγονός ότι πλέον υφίσταται ένα νέο πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας των πρωτοβάθμιων ΟΤΑ το οποίο είναι απόρροια της εφαρμογής του Προγράμματαος «Καλλικράτης».
Στο νέο αυτό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας της πρωτοβάθμιας αυτοδιοίκησης, ο ρόλος των αιρετών οργάνων εμφανίζεται ιδιαίτερα ενδυναμωμένος σε τρία πεδία:
- Πρώτον, στο πεδίο της πολιτικής εκπροσώπησης. Στο πλαίσιο των νέων διευρυμένων χωρικών ενοτήτων αναφοράς της πρωτοβάθμιας αυτοδιοίκησης, ο πολιτικός ρόλος των αιρετών οργάνων είναι εξαιρετικά σημαντικός, καθώς, ως φορείς άμεσης δημοκρατικής νομιμοποίησης, αποτελούν τους βασικούς εκφραστές των συμφερόντων όλων των πολιτών αλλά και τους θεσμικούς ενδιάμεσους φορείς διασύνδεσης της γειτονιάς και του χωριού με τις διαδικασίες διαμόρφωσης των βασικών πολιτικών επιλογών του Δήμου.
- Δεύτερον, στο πεδίο της τοπικής ανάπτυξης. Ο αναπτυξιακός ρόλος των αιρετών οργάνων είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς αποτελούν τους βασικούς φορείς διαμόρφωσης και υλοποίησης αναπτυξιακών πρωτοβουλιών που σχετίζονται με τις νέες διευρυμένες αρμοδιότητες των Δήμων σε καίριους τομείς, όπως η αδειοδότηση τοπικών οικονομικών δραστηριοτήτων, η οικιστική ανάπτυξη, η γεωργία, η κτηνοτροφία και η αλιεία.
- Τέλος, στο πεδίο της κοινωνικής ενσωμάτωσης και συνοχής. Σήμερα διαγράφεται ένας νέος σημαντικός κοινωνικός ρόλος των αιρετών οργάνων, καθώς οι νέοι Δήμοι αναλαμβάνουν κρίσιμες λειτουργίες στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής και πρόνοιας με στόχο την αναχαίτιση, στο μέτρο του εφικτού, των επιπτώσεων της δυσμενούς οικονομικής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η χώρα.
Επικεντρώνοντας σε αυτό το πολλαπλό ρόλο της Πρωτοβάθμιας Αυτοδιοίκησης και επακόλουθα των Αιρετών Οργάνων που θα κληθούν να τον επιτελέσουν, ας δούμε κάποια σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος.
Ο πολιτικός ρόλος των δημοτικών συμβουλίων
Η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων των δήμων, καθώς και των ορίων τους, επιβάλλει τον επανασχεδιασμό του συστήματος τοπικής διακυβέρνησης. Η ενσωμάτωση των νέων αρχών δημοκρατικής διακυβέρνησης οδηγεί αφενός στην αναβαθμισμένη συμμετοχή του πολίτη, στη διαβούλευση πριν τη λήψη των αποφάσεων, στη διαφανή άσκηση της εξουσίας και στην υποχρεωτική λογοδοσία όποιου ασκεί δημόσια εξουσία. Αφετέρου, επιβάλλει την επαναξιολόγηση των δημοτικών θεσμών διακυβέρνησης, την αναβάθμιση και τον εμπλουτισμό τους αλλά και την αποκεντρωμένη διάρθρωσή τους, ώστε να επιτρέπουν την αμεσότερη και αποτελεσματικότερη συμμετοχή και εξυπηρέτηση του δημότη.
Στο πεδίο της πολιτικής εκπροσώπησης στο πλαίσιο των νέων διευρυμένων χωρικών ενοτήτων αναφοράς της πρωτοβάθμιας αυτοδιοίκησης, ο πολιτικός ρόλος των αιρετών οργάνων είναι εξαιρετικά σημαντικός. Ο ρόλος αυτός κατοχυρώνεται, μέσα από την συμμετοχή τους στα συλλογικά όργανα του Δήμου και τα αντίστοιχα δικαιώματα και υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτή, τόσο ως προς την θέση των αιρετών των δήμων, όσο και ως προς τη συμμετοχή και το ρόλο τους στα συλλογικά όργανα του δήμου.
Παράλληλα, θεσπίζεται και μια σειρά από δικαιώματα και υποχρεώσεις που απορρέουν από την ανάληψη εκτελεστικής φύσης αρμοδιοτήτων. Τέτοια διοικητικής φύσης εκτελεστικά καθήκοντα απορρέουν από την εκλογή μέλους του δημοτικού συμβουλίου ως προέδρου του, από τον ορισμό μελών του δημοτικού συμβουλίου ως αντιδημάρχων, από την εκλογή μελών του δημοτικού συμβουλίου ως μελών της οικονομικής επιτροπής και της επιτροπής ποιότητας ζωής και από την συμμετοχή αιρετών στα όργανα ενδοδημοτικής αποκέντρωσης (όπως οι τοπικοί αντιδήμαρχοι, τα συμβούλια δημοτικών κοινοτήτων κλπ).
Ο αναπτυξιακός ρόλος των δημοτικών συμβουλίων
Με το Πρόγραμμα «Καλλικράτης», αποδίδεται στους νέους δήμους μια σειρά από αρμοδιότητες που προηγουμένως ασκούνταν από τις νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις σε κρίσιμους τομείς, όπως το περιβάλλον και η ποιότητα ζωής, η υγεία, η παιδεία, ο πολιτισμός και ο αθλητισμός, η αγροτική ανάπτυξη, η κτηνοτροφία και η αλιεία. Προδιαγράφεται έτσι ένας νέος ρόλος των νέων δήμων στην τοπική ανάπτυξη. Ο ρόλος των αιρετών οργάνων των δήμων είναι λοιπόν κομβικός, καθώς αποτελούν όχι μόνο το θεσμικό φορέα για την άρθρωση των αναπτυξιακών επιλογών των επιμέρους χωρικών ενοτήτων του νέου δήμου, στο πλαίσιο της διαμόρφωσης των βασικών αναπτυξιακών πολιτικών, αλλά κυρίως το βασικό εκφραστή και θεμελιωτή του αναπτυξιακού οράματος της περιοχής. Η τοπική ανάπτυξη είναι μια διαδικασία που απαιτεί ισχυρή ηγεσία για την παρακίνηση του ενδογενούς αναπτυξιακού δυναμικού, την ευαισθητοποίηση, τη διαμόρφωση και επικοινωνία ενός σαφούς και ολοκληρωμένου αναπτυξιακού οράματος για την περιοχή.
Η πρωτοβουλία για την ανάληψη ενός τέτοιου αναπτυξιακού ρόλου στην τοπική κοινωνία μπορεί να προέλθει από πολλούς διαφορετικούς πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς φορείς, όπως τοπικά επιμελητήρια και αντιπροσωπευτικές επαγγελματικές οργανώσεις, επιχειρήσεις και ομάδες πολιτών. Σε κάθε όμως περίπτωση, ο ρόλος των δημοτικών συμβούλων είναι κομβικός, καθώς, λόγω της ιδιότητας και της πολιτικής επιρροής τους, είναι σε προνομιακή θέση να συνθέσουν τις επιμέρους πρωτοβουλίες και τα αιτήματα σε ένα συνολικό αναπτυξιακό πρόγραμμα.
Ποιες όμως είναι οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την ανάληψη και αποτελεσματική εκπλήρωση ενός τέτοιου σύνθετου αναπτυξιακού ρόλου στην τοπική κοινωνία;
Από τη διεθνή και εγχώρια εμπειρία, αναδεικνύεται ότι σε μεγάλο βαθμό η ικανότητα των τοπικών αιρετών οργάνων να αναλάβουν μια τέτοια κρίσιμη αναπτυξιακή λειτουργία εξαρτάται εν πολλοίς από τους εξής παράγοντες:
- Τη γνώση και την ικανότητα συστηματικής ανάλυσης των τοπικών αναπτυξιακών δυνατοτήτων και κυρίως των αδύναμων σημείων που δυσχεραίνουν την αναπτυξιακή προοπτική σε τοπικό επίπεδο.
- Τη συμβολή στη διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου στρατηγικού προγραμματισμού που θα εξειδικεύει τους γενικούς στόχους σε επιμέρους δράσεις και στόχους.
Ο πρώτος παράγοντας προϋποθέτει τη συστηματική εξοικείωση με τα βασικά ποιοτικά χαρακτηριστικά και τους ποσοτικούς δείκτες που σχετίζονται με την υφιστάμενη κατάσταση της περιοχής σε βασικές υποδομές που σχετίζονται με την τοπική ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής των κατοίκων, την ποιότητα του τοπικού ανθρώπινου δυναμικού και το γενικό επιχειρηματικό κλίμα της περιοχής που επηρεάζουν την αναπτυξιακή προοπτική του δήμου. Ενδεικτικά, τέτοιες κρίσιμες πληροφορίες και στοιχεία μπορεί να είναι:
- τα ποσοστά ανεργίας,
- οι τομείς οικονομικής δραστηριότητας,
- οι εισοδηματικές κατηγορίες πληθυσμού,
- οι τιμές των ακινήτων,
- το μέγεθος και η σύνθεση του πληθυσμού σε κάθε δημοτική ενότητα,
- το μορφωτικό επίπεδο,
- οι χρήσεις γης,
- η οικοδομική δραστηριότητα,
- η παλαιότητα και οι ανάγκες των βασικών υποδομών,
- οι δημόσιες υπηρεσίες,
- οι κοινωνικές υποδομές και ανάγκες,
- η εγκληματικότητα κ.α.
Η κατανόηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της περιοχής είναι απαραίτητη καθώς διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την ένταξη των τοπικών αυτών αναπτυξιακών χαρακτηριστικών σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Σημαντικό στοιχείο συνιστά η ένταξη της τοπικής οικονομίας στο ευρύτερο περιφερειακό και εθνικό οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον. Το στοιχείο αυτό είναι αναγκαίο καθώς τα τελευταία χρόνια οι τοπικές αρχές είναι αντιμέτωπες με έναν έντονο ανταγωνισμό και πολιτική πίεση, ως προς την προσέλκυση επενδύσεων, τη βελτίωση του επιχειρηματικού κλίματος, τη δημιουργία ή τη διατήρηση των θέσεων εργασίας. Η ανάλυση και συγκριτική αποτίμηση των παραπάνω στοιχείων αποτελεί βασική λοιπόν προϋπόθεση για την συνεργασία και συνέργεια με άλλους όμορους ΟΤΑ και την Περιφέρεια για την προώθηση του τοπικού αναπτυξιακού προγράμματος.
Τα παραπάνω στοιχεία συνθέτουν την αναπτυξιακή εικόνα της περιοχής και αποτελούν τη βάση για τη διαμόρφωση ενός συνολικού αναπτυξιακού οράματος που θα στηρίζεται στην συγκριτική ανάλυση και αποτίμηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της περιοχής και την εξειδίκευσή του σε επιμέρους στόχους, δράσεις και μέτρα. Η διαδικασία αυτή είναι μια πολιτική λειτουργία που απαιτεί την ευρεία συνεργασία με τους τοπικούς αναπτυξιακούς φορείς.
Αναφορικά με τον δεύτερο παράγοντα, οι διαδικασίες διαμόρφωσης και υλοποίησης του επιχειρησιακού σχεδίου του δήμου αποτελούν κρίσιμες λειτουργίες προς την κατεύθυνση αυτή. Το επιχειρησιακό πρόγραμμα καλύπτει το σύνολο των δράσεων τοπικής ανάπτυξης, καθώς και της οργάνωσης των υπηρεσιών των δήμων. Το επιχειρησιακό πρόγραμμα καθορίζει τους στρατηγικούς στόχους, τις προτεραιότητες της τοπικής ανάπτυξης, καθώς και την οργάνωση των υπηρεσιών των δήμων και των νομικών τους προσώπων, με παράλληλη εξειδίκευση των δράσεων για την επίτευξη των στόχων αυτών. Συμπεριλαμβάνει όλες τις δράσεις των δημοτικών ή κοινοτικών επιχειρήσεων, των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου και των δημοτικών ή κοινοτικών ιδρυμάτων τους.
Το επιχειρησιακό πρόγραμμα κάθε δήμου εκπονείται με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων, όπως των αιρετών. Αιρετά όργανα αποτελούν το Δημοτικό Συμβούλιο, οι επιτροπές του δημοτικού συμβουλίου, οι αντιδήμαρχοι, τα μέλη των διοικητικών συμβουλίων των επιχειρήσεων, οι πρόεδροι τοπικών και δημοτικών κοινοτήτων, τα υπηρεσιακά στελέχη του δήμου, οι τοπικοί φορείς και οι ομάδες δημοτών με σημαντικό βαθμό συμβολής στην τοπική ανάπτυξη ή/και στη λειτουργία του ΟΤΑ και οι φορείς του διοικητικού συστήματος της χώρας που εμπλέκονται στον αναπτυξιακό προγραμματισμό.
Στο πλαίσιο αυτό, οι δημοτικοί σύμβουλοι, ως αιρετά όργανα, καλούνται να εκπληρώσουν μια ζωτική εργασία για την αποτελεσματική λειτουργία του νέου αυτού θεσμού διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους. Είναι αυτοί που, λόγω της ιδιαίτερης δημοκρατικής νομιμοποίησης που διαθέτουν, καλούνται να κατευθύνουν την από κοινού διαμόρφωση του αναπτυξιακού οράματος και των επιμέρους στόχων, μέτρων και δράσεων, να συντονίσουν τις επιμέρους προσπάθειες και να μεταδώσουν το όραμα αυτό στο σύνολο της τοπικής κοινωνίας. Η διαδικασία αυτή απαιτεί κυρίως:
- την προσπάθεια εξισορρόπησης των επιμέρους αιτημάτων με τους αντίστοιχους διαθέσιμους πόρους του Δήμου,
- το συντονισμό και την ευθυγράμμιση της τοπικής αναπτυξιακής προσπάθειας με τους αντίστοιχους στόχους που τίθενται σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο,
- την ευαισθητοποίηση του κοινού,
- τον διαρκή έλεγχο και τη συστηματική προσπάθεια ενσωμάτωσης όλων των επιμέρους δράσεων του Δήμου στο συνολικό αναπτυξιακό προγραμματισμό καθώς και το συντονισμό με άλλες τομεακές πολιτικές του δήμου.
Ο κοινωνικός ρόλος των δημοτικών συμβουλίων
Με το Πρόγραμμα «Καλλικράτης», διαμορφώνεται ένα νεό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο. Οι νέες αρμοδιότητες που μεταβιβάζονται στους δήμους, στον κρίσιμο αυτό τομέα, ενδυναμώνουν το ρόλο των νέων δήμων στην δύσκολη αυτή οικονομική συγκυρία αλλά και θέτουν νέες προκλήσεις για το ρόλο των αιρετών οργάνων.
Τα αυξανόμενα αιτήματα των τοπικών κοινωνιών στους τομείς της μέριμνας, της προστασίας των ηλικιωμένων, της ενίσχυσης της οικογένειας, της υποστήριξης των ατόμων με ειδικές ανάγκες και κυρίως της αντιμετώπισης των φαινομένων που σχετίζονται με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, όπως οι μετανάστες, διαμορφώνουν ένα νέο πλαίσιο απαιτήσεων προς τους αιρετούς εκπροσώπους της τοπικής κοινωνίας. Οι τελευταίοι καλούνται να αναλάβουν πρωτοβουλίες ενίσχυσης των κοινωνικών υποδομών και καλύτερης αντιμετώπισης των καίριων αυτών προβλημάτων. Όπως και στον αναπτυξιακό ρόλο, απαιτείται λοιπόν η ενίσχυση της δυνατότητας άντλησης και επεξεργασίας κρίσιμων πληροφοριών σχετικά με το επίπεδο των κοινωνικών υποδομών που λειτουργούν στο Δήμο, είτε αυτές ανήκουν στις υπηρεσίες τους είτε σε άλλους κρατικούς ή κοινωνικούς φορείς. Δεδομένου του κατακερματισμού των κοινωνικών υπηρεσιών σε τοπικό επίπεδο, μια από τις καίριες προκλήσεις των αιρετών οργάνων είναι να συμβάλλουν, μέσω της γνώσης των τοπικών συνθηκών και προβλημάτων που διαθέτουν, στον καλύτερο συντονισμό των διακριτών και διάσπαρτων μονάδων που παρέχουν κοινωνικές υπηρεσίες στα γεωγραφικά όρια των δήμων τους καθώς και στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση νέων υπηρεσιών και προγραμμάτων που ανταποκρίνονται καλύτερα στα διαρκώς μεταβαλλόμενα αιτήματα των ευπαθών κοινωνικών ομάδων του πληθυσμού.
Με τον τρόπο αυτό, το νέο νομοθετικό πλαίσιο του Προγράμματος «Καλλικράτης» συμβάλλει αποφασιστικά στη μείωση του σοβαρού ελλείμματος θεσμών και πρακτικών τοπικής διακυβέρνησης, στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής και της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Ο ρόλος των αιρετών οργάνων στους κρίσιμους αυτούς τομείς είναι σημαντικός καθώς αποτελούν τον κύριο θεσμικό φορέα σύνδεσης των βασικών προτιμήσεων της τοπικής κοινωνίας με τη λειτουργία των νέων δημοτικών αρχών. Είναι αυτοί που ασχολούνται και προγραμματίζουν τα θέματα διοίκησης του δήμου και έχουν κεντρικό ρόλο στην καθοδήγηση της προσπάθειας και στην ένταξή της στις γενικότερες πρωτοβουλίες για καλύτερη κοινωνική διοίκηση και μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.
Η ανταπόκριση των δημοτικών συμβουλίων στον πολλαπλό τους ρόλο
Προκειμένου λοιπόν, τα δημοτικά συμβούλια και οι αιρετοί δημοτικοί σύμβουλοι να ανταποκριθούν με επιτυχία σε αυτόν τον, απαιτητικό, πολλαπλό τους ρόλο είναι απαραίτητο το τοπίο στην πρωτοβάθμια αυτοδιοίκηση να αλλάξει. Να αλλάξει στρέφοντας το βλέμμα σε νέα και άφθαρτα πρόσωπα με γνώσεις και όρεξη να προσφέρουν στην τοπική κοινωνία.
Νέα πρόσωπα τα οποία προέρχονται, εκπροσωπούν και απευθύνονται σε πολλούς επαγγελματικούς και κοινωνικούς χώρους, με απόψεις και ενθουσιασμό και τα οποία διαθέτουν τα εχέγγυα και τις βάσεις για την επιτυχή διαχείριση των παραπάνω θεμάτων από θέσεις ευθύνης, προς όφελος όλων των δημοτών ενός Δήμου.
Στα πλαίσια αυτά καλό θα ήταν να συνειδητοποιήσουμε ότι νέα άτομα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντικά «κεφάλαια» για την τοπική αυτοδιοίκηση, επιλέγουν πολλές φορές είτε την συνειδητή αποχή από τα κοινά είτε σε κάποιες περιπτώσεις την φυγή στο εξωτερικό.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα το οποίο πρόσφατα καταχωρήθηκε στον τοπικό λαμιακό τύπο και αφορούσε έναν συμπολίτη μας ερευνητή ο οποίος λαμβάνοντας μια ιδιαιτέρως σημαντική και τιμητική ευρωπαϊκή υποτροφία αναχώρησε για χώρα του εξωτερικού προκειμένου να συνεχίσει να διακρίνεται στον τομέα του. Από την άλλη, πρόσφατα όλοι γινάμε κοινωνοί των έντονων αντιπαραθέσεων που έλαβαν χώρα στο Περιφερειακό Συμβούλιο της Περιφέρειάς μας το οποίο κατέληξε με την πολιτική αποπομπή ενός εκ των μελών του.
Συμπέρασμα
Ο τόπος μας περνάει μια δύσκολη περίοδο. Όλοι μας, άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο βιώνει μια πρωτόγνωρη για τα μεταπολιτευτικά δεδομένα, κρίση. Μια κρίση που δεν αφορά μόνο την οικονομία. Καθημερινά διαπιστώνουμε ότι η κρίση αυτή, αφορά όλες τις πτυχές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, αλλά και όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.
Έτσι, ας αναρωτηθούμε όλοι μας. Στις σημερινές συνθήκες, στο επίπεδο του Δήμου, και του πολλαπλού ρόλου που μπορεί και που καλείται να διαδραματίσει, με όλες τις υπάρχουσες δυσκολίες, ποιοι από τους συμπολίτες μας θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών και των ρόλων που καλούνται να παίξουν τα δημοτικά συμβούλια;