Δρ. Κων/νος Ν. Μπαγινέτας (Γεωπόνος – Αγροτικός Γεωγράφος)
Το οικοκεντρικό κοινωνικό συμβόλαιο
Η βιώσιμη χρήση του πλανήτη είναι βασικά ένα οικοκεντρικό συμβόλαιο. Δεδομένου ότι ούτε οι μελλοντικές γενεές ούτε οι άλλες μορφές ζωής δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τους ανθρώπους του παρόντος όπως μπορούν οι άνθρωποι ο ένας με τον άλλον (παρά την ύπαρξη διαφόρων προβλημάτων όπως οι διαφορετικές γλώσσες), η επίτευξη μιας συναίνεσης είναι πολύ πιο δύσκολη, σχεδόν αδύνατη, απ’ ότι σε ένα ανθρωποκεντρικό πλαίσιο. Η ηθική ευθύνη των ανθρώπων για την ευημερία των άλλων ειδών έχει συζητηθεί σε κάποιο βαθμό. Εντούτοις, η αειφορική ηθική έχει ως κεντρικό συστατικό την ηθική ευθύνη της ανθρωπότητας για μια δυναμική σχέση που έχει τη δυνατότητα για την συν-εξέλιξη μιας αμοιβαίας σχέσης μεταξύ της ανθρωπότητας και του αλληλοεξαρτώμενου ιστού της ζωής. Αυτή η ευθύνη δεν αποκλείει μια ικανοποιητική σχέση με άτομα άλλων ειδών. Εντούτοις, είναι δυσκολότερο να επιτύχει δεδομένου ότι η ταυτότητα ενός οικοσυστήματος δεν είναι τόσο προφανής όσο η ταυτότητα ενός ατόμου ενός άλλου είδους.
Ο φιλελευθερισμός στις αρχές του 19ου αιώνα αναγνώρισε το συμφέρον του ατόμου ως την κινητήρια δύναμη και στα οικονομικά και στην κοινωνία συνολικά. Έχουν τεθεί δύο βασικά σύνολα αξιών: η ελευθερία, και οι αξίες οι σχετικές με την ατομική άσκηση της ελευθερίας (ατομική ηθική). Η ελεύθερη αγορά (καθαρός καπιταλισμός) υποθέτει ότι τα άτομα πρέπει να έχουν την άδεια να ακολουθήσουν τα οικονομικά συμφέροντα τους ελεύθερα και ανεξάρτητα από το εάν το κάνουν με έναν εγωιστικό, γενναιόδωρο, ανόητο ή σοφό τρόπο. Η οικονομική ανάπτυξη αυτού του είδους έχει πάρει τις ιδιότητες μιας παγκόσμιας ιδεολογίας. Αγνοεί ή δίνει μόνο σεβασμό στην ακεραιότητα των φυσικών συστημάτων και την προστασία των απειλούμενων ειδών με εξαφάνιση, την ύπαρξη αισθητικά ωραίων περιοχών, τα καταφύγια άγριας φύσης και άλλα παρόμοια. Μια παγκόσμια ηθική δεν σημαίνει μια ελάχιστη ηθική που δεν προσβάλλει κανένα και δεν απαιτεί καμία σημαντική αλλαγή στη συμπεριφορά ή τον τρόπο ζωής. Μια παγκόσμια ηθική εμπνέει συμπεριφορές και πρακτικές που είναι βιώσιμες και συμπονετικές για άλλες μορφές ζωής καθώς επίσης και για τους ανθρώπινους απογόνους.
Ο πλανήτης είναι ήδη σε μια λογαριθμική φάση περιβαλλοντικής αλλαγής που άρχισε στον 20ο αιώνα, εάν όχι νωρίτερα. Υπάρχει πολύ λίγος χρόνος για να αποφευχθεί μια σημαντική περιβαλλοντική καταστροφή. Η εγκατάλειψη της πολιτικής ρητορικής, της εθνικιστικής και προεκλογικής εκστρατείας είναι ένα ουσιαστικό βήμα σε όλα τα επίπεδα – τοπικό, εθνικό και διεθνές. Η πολιτική, που καθοδηγείται από την ηθική και τη λογική, θα οδηγήσει την ανθρωπότητα από τις μη βιώσιμες στις βιώσιμες πρακτικές. Αυτή η πορεία θα ωφελήσει όλες τις μορφές ζωής, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, παρέχοντας ένα κατοικήσιμο πλανήτη. Η διατήρηση, πόσο μάλλον η αύξηση, του επιπέδου διαβίωσης στο παρόν καθορίζεται ως μια εντατική διαδικασία χρήσης πόρων, αλλά θα μπορούσε να είναι μια διαδικασία με φιλική χρήση πόρων αυξάνοντας το κοινωνικό κεφάλαιο και γενικά βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής, εάν τα υλικά αγαθά δεν είναι κεντρικά στον καθορισμό της ποιότητας.
Τα έθνη είχαν πάνω από έναν αιώνα για να αγκαλιάσουν τις βιώσιμες πρακτικές και έχουν αποτύχει οικτρά στην κίνηση προς την αειφορία. Μερικά έθνη έχουν πάει πολύ καλύτερα από άλλα, αλλά μόνο μερικά. Ένα κριτήριο που δείχνει εάν τα έθνη έχουν πάρει στα σοβαρά την επίτευξη της αειφορίας είναι η διακοπή των περιβαλλοντικών εθνικών επιχορηγήσεων. Παρά τη δυσανάλογη επιρροή διαφόρων ομάδων ειδικού ενδιαφέροντος στις πολιτικές τους, τα έθνη έχουν έναν κύριο ρόλο να παίξουν στην αναζήτηση της βιώσιμης χρήσης του πλανήτη. Μόλις το καταστήσουν οι πολίτες τους ξεκάθαρα σαφές ότι θέλουν θετικότερες πολιτικές (και την εφαρμογή αυτών των πολιτικών) που στοχεύουν στην προστασία του περιβάλλοντος και στην επίτευξη ενός κατοικήσιμου πλανήτη για τις μελλοντικές γενιές, τα έθνη θα πρέπει να συνδράμουν επαρκώς, αν και μερικοί νομοθέτες θα παραμείνουν υπό την επήρεια ομάδων ειδικού ενδιαφέροντος. Τα Ηνωμένα Έθνη έχουν ήδη συλλέξει χρήσιμες πληροφορίες που χρειάζονται για να επιτευχθεί η αειφορία, αλλά απαιτείται ισχυρότερη υποστήριξη από τα έθνη προκειμένου η αλλαγή να γίνει πλήρως αποτελεσματική.
Η πιθανότητα να περάσουμε ένα σημαντικό οικολογικό κατώτατο όριο πριν την επίτευξη μιας συναίνεσης για μια παγκόσμια ηθική, είναι σημαντικά μεγάλη και αυξάνεται. Η περιβαλλοντική κρίση εμφανίζεται να γίνεται κατανοητή από πολλούς ανθρώπους ανά τον κόσμο, αλλά όχι από τους ηγέτες τους. Εναλλακτικά, και κατά πάσα πιθανότατα, γίνεται κατανοητό καλά από τους ηγέτες, αλλά φοβούνται ότι θα ήταν πολιτική αυτοκτονία να μεταφέρουν κακές ειδήσεις (δηλ. την εγκατάλειψη μη αειφορικών πρακτικών) στο ευρύ κοινό. Αυτή η κατάσταση μπορεί να είναι ακόμη και μια περίπτωση της συν-εξάρτησης: το ευρύ κοινό στα εύπορα έθνη είναι εθισμένο στους παρόντες τρόπους ζωής και ανταμείβουν τους πολιτικούς ηγέτες οι οποίοι ενθαρρύνουν αυτόν τον εθισμό. Οι πολιτικοί ηγέτες ανταμείβονται επίσης με κονδύλια εκστρατείας που χορηγούνται από ομάδες ειδικού ενδιαφέροντος, μερικές από τις οποίες λαμβάνουν κυβερνητικές επιχορηγήσεις για περιβαλλοντικά βλαπτικές δραστηριότητες.
Έχει ήδη αναφερθεί το πώς μια κυβέρνηση μπορεί να μπερδέψει τους πολίτες με την κυβερνητική παραγωγή παραπληροφόρησης. Επίσης έχει συζητηθεί το σχετικό ζήτημα της ψευδο-επιστήμης. Όταν το φυσικό ένστικτο για την επιστήμη και η έμφυτη περιέργεια για το πώς δουλεύει ο κόσμος μένει ανικανοποίητο, οι άνθρωποι στρέφονται στη δεισιδαιμονία και την ψευδο-επιστήμη. Η βιώσιμη χρήση του πλανήτη είναι εξαρτώμενη από τη βασική εκπαίδευση στην επιστήμη και την τεχνολογία, και η ψευδο-επιστήμη και η δεισιδαιμονία θα αντικαταστούν την επιστήμη εκτός κι εάν οι βασικές αρχές της επιστήμης επεξηγηθούν με έναν μη εκφοβιστικό τρόπο. Θα μπορούσε δικαιολογημένα να υποστηριχτεί η ίδια ιδέα για την ηθική στην επιστήμη και την περιβαλλοντική πολιτική, κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οργανώσεις όπως η Διεθνής Ένωση Οικο-Ηθικής είναι τόσο σημαντικές. Οι δημογραφικές μετατοπίσεις είναι ήδη μεγάλες και αυξανόμενες, αλλά είναι μέτριες σε σχέση με τους αριθμούς των περιβαλλοντικών προσφύγων που θα μπορούσαν εύκολα να προκύψουν από μια μέτρια άνοδο της στάθμης της θάλασσας (Cairns 2002).
Οι μέσοι πολίτες γίνονται πιο ενημερωμένοι, αλλά όχι ακόμα ανήσυχοι, από την αυξανόμενη ζημία στη βιόσφαιρα. Όταν ένας ικανοποιητικός αριθμός ανθρώπων αληθινά ανησυχήσουν, θα αποφασίσουν τι είδους πλανήτη ελπίζουν να αφήσουν στους απογόνους τους. Φυσικά, οι πολίτες θα είναι πιο αποτελεσματικοί στα δημοκρατικά μέρη του κόσμου απ’ ότι στα μη-δημοκρατικά μέρη. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις θα αυξηθούν γρήγορα και θα αφιερωθούν στην στήριξη της αειφορικής χρήσης του πλανήτη, στην οικο-ηθική και σε άλλες παρόμοιες ιδέες.
Σκληρές ποινές θα επιβληθούν σε εκείνους που θα συμμετέχουν σε μη βιώσιμες πρακτικές. Το φλέγον ηθικό ζήτημα είναι: θα αναπτύξει και θα διαχειριστεί τις ποινές η ανθρωπότητα ή θα περιμένει να το κάνει η φύση; Εάν η ανθρωπότητα πάρει την ευθύνη για τις ποινές, αυτές θα είναι βαριές και δυσάρεστες, αλλά στο μακροπρόθεσμο, ίσως να αποτρέψει ακόμα πιο σκληρές ποινές από τη φύση. Η ανθρωπότητα ανέπτυξε τις μη βιώσιμες πρακτικές και είναι ηθικά αρμόδια για την αντικατάσταση τους με βιώσιμες πρακτικές. Οι μη βιώσιμες πρακτικές θα σταματήσουν! Η ερώτηση είναι πώς θα σταματήσουν.
Όπως οι Van de Veer & Pierce σημειώνουν (1994) ότι σχεδόν όλες οι παραδοσιακές ηθικές προοπτικές υποθέτουν ότι μόνο η ζημία ή το όφελος για την ανθρωπότητα είναι το ηθικά σημαντικό. Μια συγγενή υπόθεση είναι ότι όλες οι άλλες μορφές ζωής, όπως επίσης και το μη ζων υλικό, δεν έχουν καμία αξία εκτός από τη χρησιμότητά τους στην ανθρωπότητα ως μέσα για ένα σκοπό. Μια άλλη ερώτηση είναι εάν τα οικοσυστήματα, παρά τα άτομα που αποτελούν αυτά τα οικοσυστήματα, είναι η πραγματική πηγή της έμφυτης αξίας τους. Και οι δύο απόψεις η οικολογική ηθική και η αειφορική ηθική βεβαιώνουν τη σημασία των φυσικών συστημάτων. Και οι δύο επίσης βεβαιώνουν ότι τα άτομα των οποίων οι πρακτικές εξασθενίζουν την ακεραιότητα του οικοσυστήματος είναι ένοχα ανήθικης συμπεριφοράς. Η ισορροπία μεταξύ της συντήρησης της ακεραιότητας του οικοσυστήματος και της ατομικής ελευθερίας είναι πολύ λεπτή.
Συμπεράσματα
Η ανθρωπότητα πραγματοποιεί ένα πείραμα σε χωρικές και χρονικές κλίμακες πρωτοφανείς στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ακόμη χειρότερα, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν ότι ο παρών τρόπος ζωής της ανθρωπότητας είναι μη βιώσιμος. Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο σε μια τοπική ή περιφερειακή κλίμακα, αλλά τώρα πρέπει να στραφούν σε κλίμακες ουσιαστικές για την βιώσιμη χρήση του πλανήτη. Η προσωπική εμπειρία είναι ανεπαρκής για την εξέταση όλου του φάσματος των φαινομένων που είναι ουσιαστικά για την αναζήτηση και επίτευξη της αειφορίας. Ένα μεγάλο μέρος των απαραίτητων πληροφοριών πρέπει να προέλθει από τους επιστήμονες και άλλους επαγγελματίες, αλλά οι λεπτομέρειες θα απαιτήσουν ένα πιο υψηλό και ευρύτερο επίπεδο βασικής εκπαίδευσης από αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι κατέχουν. Κατά συνέπεια, η πίστη είναι ουσιαστική και στις πληροφορίες και στους ανθρώπους που τις παράγουν. Η εμπιστοσύνη αναπτύσσεται όταν τα άτομα και τα έθνη μοιράζονται ένα κοινό έδαφος. Η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης έχει κάνει τη γη ένα κοινό έδαφος σε μια έκταση πρωτοφανή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σαν είδος, η ανθρωπότητα έχει εξελιχθεί από τις μικρές φυλετικές ομάδες με ένα μικρό κοινό έδαφος στα έθνη με ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό έδαφος. Ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας δεν έχει προσαρμοστεί ακόμα σε αυτό το μεγαλύτερο κοινό έδαφος, όπως δείχνουν οι εθνικοί πόλεμοι σε άλλες χώρες. Τώρα, η εκθετική αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού έχει, μέσα σε ένα ελάχιστο διάστημα στον εξελικτικό χρόνο, ωθήσει την ανθρωπότητα σε μια παγκόσμια κοινότητα που έχει ταυτοχρόνως ένα γρήγορα επιδεινούμενο περιβάλλον και μειούμενο φυσικό κεφάλαιο. Δυστυχώς, οι όροι ενός όλο και περισσότερο απρόσωπου κόσμου, το αποτέλεσμα της διαβίωσης σε τεράστιες ομάδες (σχεδόν πόλεις έθνη), έχουν μειώσει οποιαδήποτε αίσθηση συνεκτικότητας σε μία εποχή που η βιώσιμη χρήση του πλανήτη την απαιτεί το περισσότερο. Η αειφορική ηθική, η ηθική ενός βιώσιμου κόσμου, εμφανίζεται να είναι τα πιο ελπιδοφόρο μέσο για την επαναεγκαθίδρυση του αισθήματος της συνεκτικότητας, πριν οδηγηθούμε σε μια παγκόσμια καταστροφή ως αποτέλεσμα των μη βιώσιμων πρακτικών μας. Η ηθική προσφέρει την προοπτική να ξεπεραστούν οι πολλοί μηχανισμοί απομόνωσης που έχουν οδηγήσει σε πολιτισμικούς πολέμους, οι οποίοι σχεδόν βεβαίως θα επιδεινωθούν από τους πολέμους για τους φυσικούς πόρους.
Είναι επιτακτική ανάγκη η ανθρωπότητα να ζήσει αειφορικά και σε αρμονία με τις άλλες μορφές ζωής. Η αποτυχία προσαρμογής σε νέες συνθήκες οδήγησε στην εξάλειψη διαφόρων ειδών πολύ πριν εμφανιστούν οι άνθρωποι στον πλανήτη. Η ανθρώπινη φυλή δεν μπορεί να κάνει μια μονομερή συμφωνία με τη φύση. Μπορεί να αναπτύξει, εντούτοις, μια ηθική συμβατή με την επιθυμία για έναν πιο αειφόρο κόσμο. Είναι ανάγκη να καθοριστεί η ηθική θέση που θα επιτρέψει στην ανθρωπότητα να χρησιμοποιήσει τη γη εις το διηνεκές, ενώ ταυτόχρονα θα διατηρηθεί η ακεραιότητα του οικολογικού συστήματος που υποστηρίζει τη ζωή από το οποίο εξαρτάται η ανθρωπότητα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Cairns J. Jr (2002). Making peace with the biosphere. In: Triphathi G, Tripathi YC (eds) Bioresource and environment. Campus Books, New Delhi, India.
Cairns J, Jr (2003). A preliminary declaration of sustainability ethics: making peace with the ultimate bioexecutioner. Ethics in science and Environmental Politics, pp 43-48.
Van De Veer D, Pierce C. (1994). The environmental ethics and policy book. Wadsworth Publishing Company, Belmont, CA.
Ιστοσελίδες για περισσότερες πληροφορίες: