Δρ. Κων/νος Ν. Μπαγινέτας (Γεωπόνος – Αγροτικός Γεωγράφος)
Εισαγωγή
Η τραγωδία των κοινών (tragedy of the commons) είναι μια θεωρία που αναφέρεται στην σύγκρουση των ιδιωτικών συμφερόντων και του κοινού καλού στην διεκδίκηση κοινών πόρων (το παρών άρθρο εστιάζεται στους φυσικούς πόρους).
Ο όρος εφευρέθηκε και διαδόθηκε από τον Γκάρετ Χάρντιν (Garret Hardin, University of California, USA) στο κείμενό του με τίτλο ¨Η Τραγωδία των Κοινών¨ που δημοσιεύτηκε το 1968 στην επιστημονική επιθεώρηση Science. Αν και το αρχικό άρθρο ασχολούνταν κυρίως με την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, ο Χάρντιν εστίασε επίσης και στην χρήση των φυσικών πόρων όπως η Ατμόσφαιρα και οι Ωκεανοί.
Με τον όρο αυτό ο Χάρντιν ήθελε να αναδείξει το πρόβλημα της ατομικής συμπεριφοράς απέναντι σε συλλογικά αγαθά. Όταν κάποια αγαθά δεν ανήκουν σε συγκεκριμένα άτομα, αλλά σε όλους (είναι δηλαδή κοινά), τότε η εκμετάλλευσή τους αποφέρει μεν ατομικά ωφέλη αλλά έχει κοινές-συλλογικές αρνητικές συνέπειες. Επειδή οι αρνητικές συνέπειες είναι κοινές, το μεμονωμένο άτομο δεν τις λαμβάνει υπ’ όψιν του, αλλά επικεντρώνεται μόνο στα ωφέλη που αντλεί ως άτομο από την εκμετάλλευση του κοινού αγαθού.
Η έννοια της ¨τραγωδίας των κοινών¨ έχει αποδειχθεί χρήσιμη στην κατανόηση και εξήγηση του φαινομένου της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που υφίστανται πολλές περιοχές του πλανήτη μας. Έτσι έχουμε φτάσει στο σημείο σήμερα να αντιμετωπίζουμε ένα δύσκολο και απαισιόδοξο, από περιβαλλοντικής απόψεως, μέλλον όχι εξαιτίας κακόβουλων εξωτερικών δυνάμεων, αλλά από τις προφανώς κατάλληλες και αθώες συμπεριφορές πολλών συνανθρώπων μας που ενεργούν ατομικά.
Η ουσία της έννοιας του Χάρντιν
Η ελευθερία πρόσβασης σε ένα κοινό αγαθό φέρνει την καταστροφή σε όλους
Προκειμένου ο Χάρντιν να εξηγήσει την έννοια της ¨τραγωδίας των κοινών¨ χρησιμοποίησε μια παραβολή που αναφερόταν σε ένα λιβάδι ελεύθερα προσβάσιμο από όλους.
Φανταστείτε, λοιπόν, ένα λιβάδι ανοιχτό σε όλους τους πιθανούς κτηνοτρόφους. Αναμένεται ότι ο κάθε κτηνοτρόφος θα προσπαθήσει να διατηρήσει όσο το δυνατόν περισσότερα ζώα στο κοινό αυτό λιβάδι. Ποια είναι λοιπόν το όφελος του να προσθέσει ένα ακόμη ζώο; Καθώς ο κτηνοτρόφος λαμβάνει όλα τα κέρδη από την πώληση του επιπλέον ζώου, το θετικό όφελος για τον κτηνοτρόφο είναι σχεδόν +1. Καθώς, όμως, τα αποτελέσματα της υπερβόσκησης μοιράζονται από κοινού σε όλους τους κτηνοτρόφους που χρησιμοποιούν το λιβάδι, η αρνητική συνέπεια για κάθε έναν κτηνοτρόφο (που προσθέτει ένα ακόμη ζώο) είναι μόνο ένα μέρος του -1 (μιας και η αρνητική συνέπεια μοιράζεται με όλους τους άλλους κτηνοτρόφους). Προσθέτοντας το θετικό όφελος και την αρνητική συνέπεια (θετικό και αρνητικό), ο συνετός κτηνοτρόφος συμπεραίνει ότι ο μόνος λογικός δρόμος γι’αυτόν είναι να προσθέσει άλλο ένα ζώο στο κοπάδι του. Και μετά άλλο ένα, και άλλο ένα κλπ. Κι εδώ εδράζεται η τραγωδία. Κάθε κτηνοτρόφος είναι εγκλωβισμένος σε ένα σύστημα που τον αναγκάζει να αυξάνει το κοπάδι του χωρίς όρια, σε ένα φυσικό κόσμο πεπερασμένο, δηλαδή σε ένα λιβάδι με συγκεκριμένα όρια. Η ελευθερία πρόσβασης, λοιπόν, σε ένα κοινό αγαθό φέρνει την καταστροφή σε όλους (Hardin, 1968, pp 1244).
Παρά την υποδοχή της ως επαναστατική, η ¨τραγωδία των κοινών» του Χάρντιν δεν ήταν μια νέα έννοια. Οι ρίζες της έννοιας μπορούν να αναζητηθούν πίσω στον Αριστοτέλη που σημείωσε ότι “ό,τι είναι κοινό στο μέγιστο βαθμό προσελκύει τη λιγότερη προσοχή επάνω του” (βλέπε Ostrom, 1990 και Feeny et al., 1990).
Ο Χάρντιν αμέσως αναγνώρισε ότι αυτή η έννοια ισχύει υπό την ευρύτερη έννοιά της για πολλά σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως η υπερβόσκηση σε εθνικά λιβάδια, η όξινη πτώση, η θαλάσσια ρύπανση, η έκλυση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, η υπεραλίευση κ.α.. Με απλά λόγια, αντιμετωπίζουμε ένα σοβαρό δίλημμα. Έχουμε δηλαδή μια περίπτωση όπου η λογική συμπεριφορά ενός ατόμου (δηλαδή το να ενεργεί κάποιος χωρίς περιορισμό για να μεγιστοποιήσει το προσωπικό του βραχυπρόθεσμο κέρδος) μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες, μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης, στο περιβάλλον, στους άλλους και τελικά στον ίδιο τον εαυτό του.
Η έννοια των ¨Κοινών¨
Τα ¨κοινά¨ είναι οποιοσδήποτε φυσικός πόρος που μοιράζεται σε μια ομάδα ανθρώπων. Παραδείγματα τέτοιων ¨κοινών¨ είναι ο αέρας που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε, το έδαφος που χρησιμοποιείται για τη γεωργία και για βόσκηση, τα ψάρια της θάλασσας και το ξύλο των δασών που χρησιμοποιείται για καυσόξυλα και στην κατασκευή κατοικιών, ακόμη και οι συνεταιριστικές οργανώσεις.
Η λογική των ¨Κοινών¨
Η ¨λογική των κοινών¨ είναι η ακόλουθη: Κάθε οικογένεια έχει το δικαίωμα να παίρνει πόρους από και να εναποθέτει απόβλητα στα ¨κοινά¨. Για να συσσωρεύσει επιπλέον πλούτο, κάθε οικογένεια θεωρεί ότι μπορεί να αποκτήσει μια μονάδα παραπάνω από τους κοινούς πόρους ή να πετάξει μια μονάδα παραπάνω αποβλήτων διανέμοντας μια μονάδα του κόστους σε όλες τις οικογένειες με τις οποίες μοιράζεται τα ¨κοινά¨. Με αυτόν τον τρόπο, το κέρδος στην οικογένεια εμφανίζεται μεγάλο και το κόστος πολύ μικρό. Μερικές οικογένειες συσσωρεύουν τον πλούτο γρηγορότερα από τις άλλες και αυτό, στη συνέχεια, τους δίνει τα μέσα να έχουν πρόσβαση σε ένα ακόμα μεγαλύτερο μερίδιο των ¨κοινών¨.
Η πλάνη στη ¨λογική των κοινών» βρίσκεται στην αποτυχία να γίνει κατανοητό το ότι όλες οι οικογένειες προσπαθούν να κάνουν το ίδιο πράγμα (να αποκτήσει δηλαδή μια μονάδα παραπάνω των κοινών πόρων από τα ¨κοινά¨). Κατά συνέπεια, κατά μέσον όρο, μια μονάδα κέρδους (+1) για μια οικογένεια παράγει πραγματικά μια καθαρή μονάδα κόστους (-1) για κάθε οικογένεια. Εντούτοις, οι εγωιστικές οικογένειες συσσωρεύουν τον πλούτο από τα ¨κοινά¨ με την απόκτηση και χρήση περισσότερων πόρων από αυτούς που δικαιούνται και με την πληρωμή λιγότερου κόστους από το δίκαιο μέρος που τους αναλογεί. Τελικά, καθώς ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται παράλληλα και η ανθρώπινη πλεονεξία, τα ¨κοινά¨ καταρρέουν και καταλήγουμε στην ¨τραγωδία των κοινών¨.
Πώς δουλεύουν τα ¨Κοινά¨;
Η ¨λογική των κοινών¨ επηρεάζεται από την υποβάθμιση των πόρων και από υπερβολική την αύξηση του πληθυσμού. Εξετάστε το ακόλουθο παράδειγμα: Κατά τον δέκατο τέταρτο αιώνα η Μεγάλη Βρετανία ήταν οργανωμένη σαν μια συλλογή χωριών με αόριστα όρια, κάθε ένα από τα οποία είχε ένα κοινό λιβάδι για τους χωρικούς για να βοσκούν τα άλογα, τα βοοειδή και τα πρόβατά τους. Κάθε οικογένεια προσπαθούσε να κερδίσει πλούτο με την τοποθέτηση τόσων ζώων στα ¨κοινά¨ όσα της επέτρεπαν τα οικονομικά της. Καθώς το χωριό αυξανόταν σε μέγεθος πληθυσμού, όλο και περισσότερα ζώα τοποθετούνταν στα κοινά, με αποτέλεσμα η υπερβόσκηση να καταστρέψει το λιβάδι. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι κανένα ζώο δεν θα μπορούσε να τραφεί πλέον από τα ¨κοινά¨(το κοινό δηλαδή λιβάδι). Συνέπεια λοιπόν της αύξησης του πληθυσμού και της ανθρώπινης πλεονεξίας ήταν η επικράτηση της ¨λογικής των κοινών¨ που οδήγησε στην κατάρρευση του ενός χωριού μετά του άλλου.
Μια προφανής λύση για να αποτραπεί η κατάρρευση των ¨κοινών¨ ήταν η εισαγωγή της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Τα κοινά εδάφη χωρίστηκαν σε μικρά κομμάτια, κάθε ένα από τα οποία ήταν υπό την κυριότητα μιας οικογένειας. ‘Έτσι εάν μια οικογένεια κατέστρεφε από την πλεονεξία της το εδαφοτεμάχιό της, η καταστροφή της θα ήταν δικό της λάθος. Εντούτοις, καθώς ο πληθυσμός αυξανόταν, κάθε νέα γενιά των οικογενειών παρελάμβανε και μια όλο και μικρότερη μερίδα των αρχικών εδαφοτεμαχίων. Επιπλέον, υπήρχε ακόμα η ευκαιρία για μερικές οικογένειες να συσσωρεύσουν τον πλούτο με την απόκτηση των εδαφών από άλλους, με διάφορους τρόπος. Συνέπεια ήταν η ιδιωτική ιδιοκτησία να μην μπορέσει να ελέγξει την πλεονεξία, αλλά απλά να μετατοπίσει το πρόβλημα. Ο αριθμός των άκληρων οικογενειών αυξήθηκε γρήγορα, καθεμία από τις οποίες οδηγούνταν όλο και περισσότερο στην φτώχεια.
Τα άλλα ¨κοινά¨ εκτός από το έδαφος δεν ήταν τόσο εύκολο να μοιραστούν. Πώς θα μπορούσε κανένας να είναι κύριος της βροχής, του αέρα και του ανοικτού ωκεανού; Εντούτοις σε αρκετές περιπτώσεις η ¨λογική των κοινών¨ επικρατεί ακόμα σήμερα για: δικαιώματα αλιείας στα παράκτια ύδατα, δρόμους και εθνικές οδούς για ταξίδια και το εμπόριο κλπ.
Η ¨λογική των κοινών¨ περιλαμβάνει επίσης και πιο σκοτεινές πλευρές. Για παράδειγμα, μετά από τον εμφύλιο πόλεμο, οι κτηνοτρόφοι στο Τέξας των ΗΠΑ χρησιμοποιούσαν τα λιβάδια για βόσκηση των ζώων τους. Όταν άρχισαν να έρχονται οι άποικοι, η απάντηση των κτηνοτρόφων ήταν να συσσωρεύσουν ακόμη περισσότερα ζώα στα λιβάδια. Σε μια συνεδρίαση των κτηνοτρόφων, αποφάσισαν ότι : “Κανένας από μας δεν ξέρει ή δεν θέλει να ξέρει, τίποτα για το γρασίδι, εκτός από το ότι προς το παρόν, υπάρχει πολύ και είναι πολύ καλής ποιότητας, και ότι το μόνο που θέλουμε είναι να το εκμεταλλευτούμε όσο περισσότερο μπορούμε για όσο διαρκέσει” (Duncan, 1994, pp. 145).
Κατά συνέπεια, έχουμε ακόμη και περιπτώσεις σκόπιμης καταστροφής των ¨κοινών¨ με σκοπό όχι μόνο να πάρουμε τον πλούτο από αυτά προτού τον πάρει κάποιος άλλος, αλλά και για να μην αφήσουμε τίποτα για τους άλλους. Συχνά, αυτό έχει οδηγήσει στην καταστροφή και άλλων κοινών πόρων παράλληλα με αυτούς που χρησιμοποιούνται. Η ιστορία των αναζητήσεων για χρυσό και το κυνήγι των φαλαινών είναι τέτοια παραδείγματα. Αυτά τα παραδείγματα απεικονίζουν περιπτώσεις καθαρής ανθρώπινης πλεονεξίας.
Τα κοινά είναι μια αρχαία πολιτιστική και οικονομική αρχή οργάνωσης. Πριν την γεωργική επανάσταση, κάθε γενιά ή φυλή διάλεγε μια περιοχή και όλα τα μέλη της είχαν το δικαίωμα να κυνηγήσουν και να συλλέξουν μέσα σε αυτήν την τροφή τους. Κάτι που συχνά γινόταν και συνεταιριστικά. Αυτό λειτούργησε καλά εφ’ όσον: μπορούσαν να διατηρήσουν την περιοχή τους, τα κοινά ήταν απέραντα και ο σχετικός πληθυσμός ήταν μικρός. Πριν από τη γεωργική επανάσταση, σπάνια συνέβαινε μια ¨τραγωδία των κοινών¨. Περιελάμβανε συνήθως τη μείωση ενός φυσικού πόρου λόγω φυσικών γεγονότων, όπως π.χ. οι παγετώνες. Ωστόσο μετά την γεωργική επανάσταση και τη συνακόλουθη αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού η ¨τραγωδία των κοινών¨ έχει γίνει όλο και πιο συχνή. Ιδιαίτερα μετά τη βιομηχανική επανάσταση και την επακόλουθη έκρηξη του παγκόσμιου πληθυσμού η συχνότητά της έχει επιταχυνθεί, μιας και τώρα τα ¨κοινά¨ περιλαμβάνουν πλέον ολόκληρη τη Γη.
Γιατί τα ¨κοινά¨ συνεχίζουν;
Εκτός από τα προφανή (έδαφος, νερό και αέρας), ένα μεγάλο μέρος του κόσμου μας αντιμετωπίζεται ακόμα και σήμερα ως ¨κοινά¨. Σε πολλές περιπτώσεις, οι πόροι από αυτά τα κοινά δεν είναι πλέον ελεύθεροι προς εκμετάλλευση. Για παράδειγμα η απόθεση των αποβλήτων μας στα ¨κοινά¨ δεν είναι τόσο ελεύθερη όπως ήταν παλιότερα. Κάποιος πρέπει να καταβάλει μια αμοιβή ή να πάρει άδεια για να έχει πρόσβαση στα ¨κοινά¨. Σε μερικές περιπτώσεις, πόσο ένας μπορεί να πάρει μαζί ή να πετάξει στα ¨κοινά¨ αποτελεί μέρος ρυθμιστικών και διαχειριστικών σχεδίων. Αλλά, σε όλο τον κόσμο η αλιεία, τα δάση, τα εθνικά πάρκα, οι εθνικές οδοί, οι χώροι στάθμευσης και πολλοί άλλοι πόροι είναι ¨κοινά¨ όπως και παλιότερα. Η πρόσβαση σε αυτούς τους πόρους απαιτεί μόνο την επιθυμία κάποιου και τη διάθεση των απαραίτητων (μεταφορικών συνήθως) μέσων.
Αποτέλεσμα της ¨τραγωδίας των κοινών¨
Η αύξηση του πληθυσμού, η πλεονεξία και η ¨λογική των κοινών¨ έχουν καταστρέψει ουσιαστικά πολλούς παγκόσμιους φυσικούς πόρους, όπως τα παγκόσμια αλιευτικά αποθέματα και το τροπικό δάσος του Αμαζονίου. Επίσης, τεράστιες εκτάσεις γης έχουν ενδώσει στην ερήμωση (λόγω της υπερεκμετάλλευσής τους από τη γεωργία). Ακόμη, η συσσώρευση πλήθους συντρίβει τα εθνικά πάρκα, τους αυτοκινητόδρομους και τους χώρους στάθμευσης στις μεγάλες πόλεις μας. Επιπρόσθετα, στις μέρες μας συντελείται μια σημαντική απώλεια βιοποικιλότητας και μερικοί επιστήμονες έχουν φτάσει στο σημείο να το αποκαλούν ήδη φαινόμενο μέγα-εξάλειψης. Επιπλέον, η συσσώρευση αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα επηρεάζει σημαντικά την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας η οποία μπορεί να οδηγήσει στην αλλαγή του κλίματος.
Αν και συνεχίζονται οι διεθνείς διαπραγματεύσεις για τη διαχείριση των παγκόσμιων κοινών για την επίτευξη της αειφόρου χρήσης τους, η πρόοδος προς την επίτευξη αυτού είναι πολύ αργή έως μηδενική. Οι εγωιστικές απόψεις και τα ιδιωτικά συμφέροντα εξουσιάζουν τη συζήτηση. Χωρίς την άσκηση ελέγχου των παραπάνω παραγόντων και την αλλαγή της νοοτροπίας της πλεονεξίας που μας διακατέχει ως ανθρώπινα όντα η ¨λογική των κοινών¨ θα οδηγήσει σε μια αναπόφευκτη παγκόσμια ¨τραγωδία των κοινών¨.
Επιλεγμένη Βιβλιογραφία
Crowe B.L. (1969). The Tragedy of the Commons Revisited. Science, 166 (3909), 1103-1107.
De Young, R. and Kaplan, S. (1988). On averting the tragedy of the commons. Environmental Management, 12, 273-283.
Duncan D. (1994). Miles from nowhere. Penguin Books.
Feeny D. et al., (1990). The tragedy of the commons — 22 years later. Human Ecology, 18, 1-19.
Hardin G. (1968). The Tragedy of the Commons. Science, 162 (3859), 1243-1248.
Hardin G. (1998). Extensions of “The Tragedy of the Commons”. Science, 280 (5364), 682-683.
Ostrom E. (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. New York: Cambridge University Press.
Ostrom E., Burger J., Field C.B., Norgaard, R.B., Policansky D. (1999). Revisiting the Commons: Local Lessons, Global Challenges. Science, 284 (5412), 278-282.